نسخه های خطّی، گنجینه های گران بهای هر ملّتی است. کشور ما به دلیل داشتن پشتوانه ی فرهنگی قوی، در این زمینه بسیار غنی است. نسخ خطّی بسیاری به زبان فارسی کتابخانه های ایران و جهان نگهداری می شود. این نسخه ها در زمینه ی علوم گوناگونی نگاشته شده است. منشآت و ترسّل یکی از گونه های رایج در تاریخ ادب فارسی و عنوان عمومی آثار و کتاب هایی است که در برگیرنده ی منشور یا فرمان، اخوانیات، جوابیات، سلطانیات، سوگندنامه ها و عهدنامه ها، فتح نامه ها یا شکست نامه ها است. عصر تیموری یکی از درخشان ترین و پُررونق ترین دوران منشآت نویسی است. در این دوره، انشاءِ منشآت و ترسّلات گوناگون، مقیاس و معیاری برای سنجش مایه های سخن شناسی و ذوق به شمار می رود. منشآت صحیفه ی شاهی یا تقویم-المکاتیب عنوان یکی از منشآت عصر تیموری است که به همّت ملّا حسین واعظ کاشفی سبزواری دبیر و منشی دربار سلطان حسین بایقرا و مؤلّف کتب بی شماری از قبیل جواهرالتّفسیر، انوار سهیلی، روضه الشّهدا و. . . تدوین شده است. نسخه های خطّی این کتاب در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه ی مَلِک و چندین کتابخانه ی دیگر نگه داری می شود. با توجّه به اهمیّت ادبی و تاریخی کتاب صحیفه ی شاهی در این مقاله که به روش توصیفی و تحلیلی انجام پذیرفته، ضمن نگارش مقدّمه ای در تاریخ مراسلات و معرّفی نسخه های خطّی این اثر، بر احیای یکی از مواریث تاریخی و ادبی کشور تأکید شده است.

ملا حسین واعظ کاشفی (910-820ق.)، یکی از بر جسته ترین نمایندگان جریان های فکری – فرهنگی سده نهم هجری است.او در زمینه های مختلفی همچون تعامل دین و سیاست، آثار با اهمیتی پدید آورده است. آنچه بر اهمیت واکاوی اندیشه سیاسی – مذهبی کاشفی می افزاید آن است که، کاشفی در یکی از مراکز مهم شیعیان خراسان (سبزوار) متولد و در یکی از مراکز مهم اهل سنت شرق ایران (هرات)، با سیاستمداران و فرهنگ دوستانی همچون سلطان ابو سعید تیموری، سلطان حسین بایقرا، امیر علیشیر نوایی و نورالدین عبدالرحمن جامی که همگی از معتقدان مذهب اهل سنت بودند، آشنایی و ارتباط داشت. در این مقاله با بهره جستن از روش تحقیق تاریخی (the historical research method) تلاش شده است آشکار گردد، کاشفی در چه شرایطی و با چه هدفی به طرح اندیشه سیاسی – مذهبی پرداخته است؟ و مولفه های اندیشه سیاسی-مذهبی او کدامند؟ بررسی مجموعه داده های تاریخی و آگاهی های موجود نشان داد، بر مبنای اندیشه کاشفی، سیاست همان مفهوم سنتی خود را دارد و ساختار نوی نیز در عرصه عمل ارایه نمی شود. این مفهوم پیوند دیرینه خود را با حوزه مذهب حفظ کرده است و بدون سیاست و تدبیر امور، نه احکام شرع امکان تحقق پیدا می کند و نه حکومت به دوام و قوام دست پیدا می کند و با سیاست و دیانت، نظام معاش و معاد مردم در شکل سنتی خود سامان پیدا می کند. اندیشه دینی کاشفی دستاوردی بزرگ از امتزاج نگاه تصوفی-تشیعی است و آخرین مرحله تکاملی گذر به تشیع را طی می کند. امری که در عمل نزدیکی اذهان جامعه سنی-صوفی به مرزهای اعتقادی شیعه را در پی دارد.

درگیری اهل قلم و سیف (دیوانیان و نظامیان) در سراسر دوره تیموری، از جمله دوران حکومت سلطان حسین بایقرا (حک. 873-911ق) به شدت در جریان بود. در این نزاع، شخص سلطان و امیر علیشیر نوایی که هر دو از امرای نظامی بودند با اقدامات خود در جهت تضعیف نهاد وزارت گام برداشتند. ملاحسین واعظ کاشفی، یکی از فرهیختگان ایرانی این دوره، در آثار خود کوشید تا به احیای جایگاه وزارت و طبقه دیوانیان برآید. وی در این راستا با بیان محاسن وزارت و خطرهایی که از جانب امرای ترک حکومت را تهدید می کرد، به طور غیرمستقیم سلطان را از نزدیک شدن زیاد به امرای نظامی و تقویت آنها برحذر می داشت. کاشفی در مقابل نهضت گسترش ادب ترکی که توسط نوایی دنبال می شد، کوشید با تالیف همه آثار خود به فارسی و تحریر کتاب کلیله و دمنه در راستای تقویت زبان و فرهنگ ایرانی گام بردارد. او همچنین در کتاب مخزن الانشاء اقدام به هم طراز کردن مناصب دیوانیان و نظامیان کرد که تا آن هنگام بی سابقه بود.

هم زمان با بسط اندیشه های صوفیانه در جهان اسلام از قرن هفتم هجری به بعد و نزدیکی تصوف و تشیع به یکدیگر، رویکردهای صوفیانه در مقتل نگاری کربلا به مانند برخی دیگر از مکتوبات دینی و تاریخی وارد شد. این مطلب بامطالعه ی متون مکتوب این دوره و ردیابی شاخصه های اندیشه ی تصوف در این متون قابل بررسی است. در پژوهش حاضر سعی شده با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر پژوهش کتابخانه ای به این سوال پاسخ داده شود که مقتل روضه الشهدا نگاشته ی حسین واعظ کاشفی قرن دهم هجری به عنوان یکی از مقاتل مهم و مشهور واقعه ی کربلا، از اندیشه های صوفیانه چه تاثیراتی پذیرفته است؟ در پاسخ مدعای این نوشتار این است که روضه الشهدا که به زبان فارسی نگاشته شده و شامل مناقب و مصائب اهل بیت (ع) خصوصا امام حسین (ع) است با توجه به گرایش واعظ کاشفی به طریقت نقشبندی، کاملا متاثر از گفتمان صوفیانه است، به گونه ای که ویژگی های اندیشه ی تصوف در مباحث مختلفی که نویسنده به آن ها اشاره می کند آشکار است. تاثیرپذیری از مقولات صوفیانه حتی باعث برخی تحریفات در روایت واقعه ی کربلا در این کتاب شده است.

علوم غریبه پس از حمله مغول در ایران رواج فوق العاده ای یافت. شکست های پی در پی از اقوام بیگانه در این گروش عام، نقش عمده ای داشت. این موضوع موجب رسوخ برخی باورها در میان مردم گردید که عده ای از آنها را می توان از اسباب انحطاط فکری ایرانیان و از موانع رشد و پیشرفت علوم طبیعی (تجربی) دانست. ملاحسین واعظ کاشفی که یکی از وعاظ خوش نام و علمای دینی کثیرالتالیف این دوره بود در گسترش و رواج این علوم نقش عمده ای ایفا کرد. او در آثار خود کوشید دانش خود را در این زمینه در اختیار توده مردم قرار دهد. محتوای آثار او نشان می دهد باورهایی همچون محتوم بودن سرنوشت، تسخیر اجنه و سایر نیروهای غیبی برای رفع حوائج مادی، متوسل شدن به ستارگان برای آگاهی از سرنوشت خود و سپس پناه بردن به اوراد و طلسمات و ادعیه ساختگی برای دفع شومی این حوادث، در آن روزگار امری کاملا پذیرفته شده و عادی بود.

این پژوهش تحریر ملاحسین کاشفی از نویسندگان عصر صفوی را که تحریری ادبی است انتخاب کرده است و قصد دارد از جهت دو محور زبانی و ادبی مقایسه ای تطبیقی از این دو اثر ارائه کند. لازم به ذکر است که تحریر ملاحسین در کلیت و برخی عنوان های بلاغی و زبانی با ترجمه کلیله و دمنه همخوانی دارد، امّا به جای مقیّد بودن صددرصدی به متن مبدأ خصائص سبکی دوره صفوی در هند را مدّنظر قرار داده است و نماینده سبک ادبی آن دوران است؛ از این رو علی رغم برخی تشابهات، تمایزانی هم میان دو اثر مشهود است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی سعی در تحلیل و تطبیق این شباهتها و اختلافها دارد.

مقالۀ حاضر شیوه های فرزندپروری عنصرالمعالی، خواجه نصیر طوسی، سعدی و ملاحسین واعظ کاشفی را در قابوس نامه (475)، اخلاق ناصری (633)، گلستان (656) و اخلاق محسنی (900) برطبق سبک فرزندپروری مسئولانه (اسلامی) بررسی و با سبک های فرزندپروری بامریند (1927م.) مقایسه می کند. نگارنده با بررسی توصیفی- تحلیلی این موضوع در آثار این چهار متفکر مسلمانِ متعلق به دوره های مختلف تاریخی بر مبنای نظریۀ فرزندپروری مسئولانه اسلامی و مقایسه با نظریۀ بامریند با پاسخ به این پرسش ها که نویسندگان این آثار دربارۀ فرزند پروری چه آموزه هایی را تبیین کرده اند؟ برای تعلیم این آموزه ها چه شیوه هایی را به کار گرفته اند؟ و وجوه تشابه و افتراق فرزندپروری آنها با دیدگاه های بامریند چیست؟، تبیین می کند شیوۀ فرزندپروری هر چهار نویسنده بر مبنای دیدگاه های اسلامی و وحیانی و از نوع مسئولانه با تکیه بر اصول اخلاق اسلامی و فطرت الهی انسان است که البته از فرهنگ و آداب و رسوم روزگار ایشان نیز اثر پذیرفته و تا اندازه ای به سبک مقتدرانۀ بامریند نزدیک است. عنصرالمعالی با بیان تجارب شخصی همراه با تمثیل و استشهاد و خواجه نصیر با شیوۀ علمی و فلسفی به شیوۀ مستقیم و جزئی نگر به تعلیم آموزه های فرزندپروری پرداخته اند؛ درحالی که سعدی و کاشفی از تمثیل و حکایت و شیوۀ غیرمستقیم و کلی نگر استفاده کرده اند و کاشفی به دلیل ماهیت سیاسی اندرزنامه اش کمتر از دیگران به این موضوع توجه کرده است.

لطایف الطوایف، اثر مولانا فخرالدین علی صفی (وفات: 939)، یکی از مهم ترین آثار در حیطه ادبیات داستانی به زبان فارسی، مجموعه ای است از حکایات کوتاه و نغز درباره صنوف جامعه از پادشاهان و وزیران و قاضیان گرفته تا کنیزان و ظریفان. در آن، چهره ایران قرن نهم و اوایل قرن دهم و ارزش های حاکم بر آن نمودار است. فخرالدین، فرزند مولانا حسین کاشفی سبزواری (وفات: 906 و به قولی 910)، همچون پدر، واعظ چیره دست خوش بیانی بوده است. مجالس وعظ او، با چاشنی حکایات و اشعار دلنشین، پرجاذبه بود. وی، پس از فتح هرات به دست شاه طهماسب اول صفوی (حکومت: 930 - 984)، به غرجستان رفت و، در سایه امن محمد سیف الملوک، به گردآوری حکایات پرداخت و لطایف الطوایف را مدون ساخت و به آن پادشاه تقدیم کرد.